Ñúçäàâàíåòî íà òåîðåòè÷íèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì å äåëî íà õðèñòèÿíñêàòà èíîâàöèîííà ìèñúë. Êàêòî âå÷å áåøå ñïîìåíàòî, èìåííî êðèçàòà â õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà â êðàÿ íà 19-òè âåê â ÑÀÙ òëàñíà ñèëíî íàïðåä ðàçâèòèåòî íà ðåëèãèîçíèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì êàòî öÿëî.  íàé-îáùè ùðèõè îáà÷å ðàçáèðàíåòî çà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì îñòàâà èçêëþ÷èòåëíî ïðîòèâîðå÷èâî. Òîâà ñå äúëæè íà ìíîæåñòâîòî ñåêòè è äåíîìèíàöèè, ñúùåñòâóâàùè â ðàìêèòå íà ãîëÿìîòî õðèñòèÿíñêî ñåìåéñòâî è ðåñïåêòèâíî, íà ìíîæåñòâîòî ãëåäíè òî÷êè ïî îòíîøåíèå íà âúïðîñà êàêâî ïðåäñòàâëÿâà ôóíäàìåíòàëèçìúò. Ïðèíöèïíî ôóíäàìåíòàëèçìúò íàìèðà ïî÷âà ñðåä îïðåäåëåí òèï äåíîìèíàöèè, êîèòî ìó äàâàò èäååí “óþò” è óñïÿâàò äà ñúçäàäàò áëàãîïðèÿòíà ñîöèàëíà è ïîëèòè÷åñêà ñðåäà.¹ Òàêèâà ñà ïðîòåñòàíòñêèòå äåíîìèíàöèè â òÿõíàòà èçêëþ÷èòåëíà âàðèàòèâíîñò. Ïðîèçõîäúò è íà÷èíúò èì íà ôîðìèðàíå ïîäñêàçâà ðàäèêàëíèÿ çàðÿä, ñ êîéòî ñå îòëè÷àâàò.  îùå ïî-êîíêðåòåí ïëàí, îáùåñòâîòî, ÷èÿòî äúðæàâà ïðèþòÿâà íàé-ìíîãî ïîñëåäîâàòåëè íà òåçè ðåëèãèîçíè òåíäåíöèè, ñå ÿâÿâà ñúùî è èçâîð íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì.  íèêàêúâ ñëó÷àé îáà÷å íå òðÿáâà äà ñìåñâàìå ïîíÿòèåòî çà äúðæàâíà ïîëèòèêà è îòäåëíè îáùåñòâåíè ãðóïè, ÷èåòî ïîâåäåíèå å îáëàãîäåòåëñòâåíî îò âèñîêàòà ñòåïåí íà ëè÷íà ñâîáîäà (â òîâà ÷èñëî è ñâîáîäà íà âåðîèçïîâåäåíèå), êîÿòî áèâà êîíñòèòóöèîííî ãàðàíòèðàíà â ñòðàíàòà îùå îò 19-òè âåê.

    Àìåðèêàíñêèòå èçñëåäîâàòåëè Ðîáåðò Óóäáåðè è Êðèñòèàí Ñìèò ñ÷èòàò, ÷å õðèñòèÿíñêèÿò ôóíäàìåíòàëèçúì å “îòíîñèòåëíî íîâ êëîí íà ïðîòåñòàíñòâîòî, ïîÿâèë ñå â Àìåðèêà, íî ðàçïðîñòðàíèë ñå â öåëèÿ ñâÿò ñ ìíîãî ïîñëåäîâàòåëè.”²Ïðàêòè÷åñêè íåãîâîòî ðàçâèòèå íà ñâåòîâíàòà èäåéíà ñöåíà áè ìîãëà äà ñå ðàçäåëè íà òðè îñíîâíè åòàïà:

1.  “Èçáóõâàíåòî” íà ôóíäàìåíòàëèçìà, îáõâàùàùî ïåðèîäà 1890-1925. Òîé å âúçïðèåìàí êàòî åñòåñòâåíà ðåàêöèÿ íà îïðåäåëåíè õðèñòèÿíñêè êðúãîâå ñïðÿìî çàñèëâàíåòî íà ëèáåðàëèçàöèÿòà íà õðèñòèÿíñêàòà âÿðà.  èçâåñòíà ñòåïåí, òîâà ñúâïàäà ñ òåíäåíöèÿòà íà åâàíãàëèçàöèÿ, íî ôóíäàìåíòàëèçìúò å ïî-ñêîðî åäíî êðèëî îò íåãî, êîåòî ñå ðàçâèâà ïàðàëåëíî ñúñ ñâîè ñïåöèôè÷íè õàðàêòåðèñòèêè, íàé-âå÷å âúâ âúòðåøíî ðåãèîíàëåí ïëàí.
2.  “Çàñïèâàíåòî” å âòîðàòà ôàçà íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì. Òîé ñå îïðåäåëÿ ñ èçãóáâàíåòî íà ïúðâîíà÷àëíàòà ñèëà è íàðîäíà ïîäêðåïà. Ïðåç åäèí ïðèáëèçèòåëíî ïîëîâèíâåêîâåí ïåðèîä òîé å â îòñòúïëåíèå, íî â íèêàêúâ ñëó÷àé, íå èç÷åçâà è íå ãóáè ñîöèàëíà è èäåîëîãè÷åñêà ïî÷âà, êàêòî è ïîñëåäîâàòåëè.
3.  Ñëåä 1970 ãîäèíà ôóíäàìåíòàëèçìúò îòíîâî ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî íà ñâåòîâíàòà õðèñòèÿíñêà îáùíîñò. Ïðàêòè÷åñêè, íåãîâèòå ðåçîíàíñè íàìèðàò ïîäêðåïà âúâ âñè÷êè íàöèîíàëíè îáùåñòâà ÷ðåç ìíîãîîáðàçèåòî íà íåãîâèòå ïðîÿâè.  êðàÿ íà 20-òè è íà÷àëîòî íà 21-âè âåê õðèñòèÿíñêèÿò ôóíäàìåíòàëèçúì å ïîâå÷å ðåãèîíàëåí, îòêîëêîòî îáùîõðèñòèÿíñêè. Èçêëþ÷åíèÿòà ñà ïîâå÷å îò îáùèòå ïðîÿâëåíèÿ, õàðàêòåðèçèðàëè ïúðâîíà÷àëíèÿ åìáðèîíàëåí ïåðèîä.

    Ôðåíñêèÿò èçñëåäîâàòåë Ïîë Áàñå èçðàçÿâà ìíåíèå, ÷å ðàçâèòèåòî âúâ âðåìåòî íà õðèñòèÿíñêèÿò ôóíäàìåíòàëèçúì ìîæå äà áúäå ðàçãëåæäàíî ïî-ïîäðîáíî.  ñúùîòî âðåìå òîé ïðàâè óãîâîðêàòà, ÷å áèáëåéñêàòà íåïîãðåøèìîñò è ïðåäñòàâàòà çà ìèëåíèàíèçìà ñà äâàòà îñíîâíè èçòî÷íèöè íà òîçè òèï ôóíäàìåíòàëèçúì.³

        1. Ïúðâèÿò åòàï îáõâàùà äâàäåñåòòå ãîäèíè íà 20-òè âåê, ïðåç êîéòî ñå ïîëàãàò îñíîâèòå íà äúëãàòà èäåéòà áîðáà ñðåùó âðàãîâåòå íà îðòîäîêñàëíîòî ïðîòåñòàíñòâî. Ñðåä òÿõ ïîïàäàò àïîëîãåòèòå íà ðîìàíèçìà, ñîöèàëèçìà, ìîäåðíàòà ôèëîñîôèÿ, àòåèçìà, ìîðìîíèçìà, äàðâèíèçìà, êàêòî è íà ëèáåðàëíàòà òåîëîãèÿ, êîÿòî ïî÷èâà âúðõó íàòóðàëèñòè÷íàòà èíòåðïðåòàöèÿ íà ðàçëè÷íèòå äîêòðèíè çà âÿðàòà. Íàé-àêòèâíè â òîâà îòíîøåíèå ñà ñåâåðíîàìåðèêàíöèòå, êîèòî ðåàëíî ñúçäàâàò òåîðåòè÷íèÿ õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèçúì. Ñ÷èòà ñå, ÷å èìåííî òîãàâà Êúðòèñ Ëèé å óïîòðåáèë çà ïðúâ ïúò äóìàòà “ôóíäàìåíòàëèçúì” â ñúâðåìåííîòî ìó çíà÷åíèå. Îñíîâíèòå ñèìâîëè íà ôóíäàìåíòàëèçìà ïî òîâà âðåìå ñòàâàò àìåðèêàíñêèòå þæíè áàïòèñòè è ìíîãîáðîéíèòå “íåçàâèñèìè” öúðêâè â ñðåäíèÿ Çàïàä.

        2. Âòîðàòà ôàçà íà ðàçâèòèå îáõâàùà ïåðèîäà îò êðàÿ íà 20-òå äî íà÷àëîòî íà 40-òå ãîäèíè íà 20-òè âåê. Òÿ äîêàçâà, ÷å ôóíäàìåíòàëèñòèòå íå óñïÿâàò äà ïîáåäÿò åâîëþöèîíèñòêîòî òå÷åíèå â ëîíîòî íà ïðîòåñòàíèçìà, òúé êàòî íå óñïÿâàò äà âçåìàò íàäìîùèå, â êîÿòî è äà å ïðîòåñòàíñêà äåíîìèíàöèÿ. Íåùî ïîâå÷å, òå ñàìèòå çàïî÷âàò äà âîþâàò ïî ìåæäó ñè. Äåïðåñèÿòà îò 30-òå ãîäèíè åðîçèðà ñîöèàëíàòà áàçà íà ôóíäàìåíòàëèñòèòå è ðåàëíî òîâà êà÷åñòâî áèâà ïðèëàãàíî åäèíñòâåíî âúðõó åäíà òÿñíà ðàäèêàëíà ãðóïà. Ôóíäàìåíòàëèçìúò áèâà ïðåäñòàâåí îò åäíà èçêëþ÷èòåëíà öúðêîâíà èíñòèòóöèîíàëíà ìíîæåñòâåíîñò: Îáùàòà àñîöèàöèÿ íà ðåäîâíèòå áàïòèñòêèòå öúðêâè (1932), Àìåðèêàíñêàòà ïðåçâèòåðèàíñêà öúðêâà (1936), Áèáëåéñêàòà ïðåçâèòåðèàíñêà öúðêâà (1938), Êîíñåðâàòèâíàòà áàïòèñòêà àñîöèàöèÿ íà Àìåðèêà (1947), Íåçàâèñèìèòå îñíîâíè öúðêâè íà Àìåðèêà (1930) è äðóãè. Çàåäíî ñ òîâà, îðãàíèçèðàíèòå ôóíäàìåíòàëèñòè ïðîíèêâàò â ìíîæåñòâî ìèíèñòåðñòâà, äúðæàâíè àãåíöèè, ñåìèíàðèè, áèáëåéñêè øêîëè, ðåäàêöèè íà âåñòíèöè è äð.

        3. Òðåòèÿò åòàï îáõâàùà ïåðèîä îò íà÷àëîòî íà 40-òå äî 70-òå ãîäèíè íà 20-òè âåê. Íàáëþäàâà ñå âèäèìî ðàçöåïëåíèå â ðåäèöèòå íà ôóíäàìåíòàëèñòèòå, îñíîâåí áåëåç íà ðàçãðàíè÷åíèå å íà÷èíà íà èíòåðïðåòàöèÿ íà äóìàòà “ôóíäàìåíòàëèçúì”. Ïúðâàòà ãðóïà îõîòíî ïðîäúëæàâà äà ñå íàðè÷à “ôóíäàìåíòàëèñòè”, îòúæäåñòâÿâàéêè ñå â èñòèíñêàòà õðèñòèÿíñêà îáùíîñò. Âòîðàòà ãðóïà, èçãëåæäàùà ïî-ìíîãîáðîéíà, çàïî÷âà äà âúçïðèåìà äóìàòà êàòî ñèíîíèì íà íåòîëåðàíòíîñò, àíòèèíòåëåêòóàëèçúì, ñîöèàëíà èíäèôåðåíòíîñò, äîðè ñåïàðàòèçúì. Òÿ áàâíî ñå çàâðúùà êúì ðåäèöèòå íà òðàäèöèîííèòå ïðîòåñòàíñêè äåíîìèíàöèè – ïðåçâèòåðèàíöè, áàïòèñòè, ìåòîäèñòè, åïèñêîïèñòè è äð. Òåçè áèâøè ôóíäàìåíòàëèñòè çàïî÷âàò äà ñå íàðè÷àò åâàíãåëèñòè è äà ïðåòåíäèðàò, ÷å òå ïðåäñòàâëÿâàò èñòèíñêîòî õðèñòèÿíñòâî. Ïî-êúñíî, â êðàÿ íà 40-òå ãîäèíè ñå íàëàãà è îùå åäíî íàèìåíîâàíèå – íåîåâàíãåëèñòè. Âñëåäñòâèå íà òàçè áîðáà ìíîæåñòâî öúðêîâíè îðãàíèçàöèè ñå ðàçöåïâàò è òàêà ñå ãåíåðèðà íîâà èíñòèòóöèîíàëíà ìíîæåñòâåíîñò. Ïúðâàòàòà òåíòåíöèÿ å èçðàçåíà îò Àìåðèêàíñêèÿò ñúâåò íà õðèñòèÿíñêèòå öúðêâè (1941), à âòîðàòà - îò Íàöèîíàëíàòà àñîöèàöèÿ íà åâàíãåëèñòèòå (1942). Ìíîæåñòâî àâòîðèòåòíè îðãàíèçàöèè ñå ðàæäàò â òîçè ñáëúñúê êàòî îðãàíèçàöèîííî íå ïðèíàäëåæàò íà íèòî èäíà òåíäåíöèÿ. Òàêèâà ñà óíèâåðñèòåòúò Áîá Äæîóíñ, Äàëàñêàòà òåîëîãè÷íà ñåìèíàðèÿ, Áèáëåéñêèÿ èíñòèòóò è äð.  êðàÿ íà 60-òå ãîäèíè äâåòå òåíäåíöèè (ôóíäàìåíòàëèñòêàòà è åâàíãåëèñòêàòà) îòíîâî ñå äîáëèæàâàò ïî îòíîøåíèå íà èçïîâÿäâàíè öåííîñòè – áîðáà ñðåùó àëêîõîëèçìà, õàçàðòà, ïîðíîãðàôèÿòà è äð. Ñúùîòî ìîæå äà ñå òâúðäè è ïî îòíîøåíèå íà ñðåäñòâàòà – èçïîëçâàíåòî íà ðàäèîòî, òåëåâèçèÿòà, ïå÷àòà, êàêòî è äúëáîêîòî íàâëèçàíå â íà÷àëíèòå è ñðåäíè ó÷èëèùà

        4. ×åòâúðòàòà ôàçà ñúâïàäà ñ ïåðèîäà, çàïî÷âàù îò 70-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê äî íàøè äíè. Ôóíäàìåíòàëèñòèòå ñ÷èòàò, ÷å ïðåçèäåíòñêàòà êàìïàíèÿ íà Ð. Ðåéãúí ñëàãà íà÷àëîòî íà íîâ ôóíäàìåíòàëèñòêè ñòàðò. Òîçè ïðåçèäåíò îëèöåòâîðÿâà áîðáàòà ñðåùó ñâåòñêèÿ õóìàíèçúì, êîéòî å ïðè÷èíàòà çà ìîðàëíàòà, ñîöèàëíà è èêîíîìè÷åñêà êðèçà â ñòðàíàòà. Òîé ïðåãðúùà èñòèíñêèòå õðèñòèÿíñêè öåííîñòè, ñúâïàäàùè ñ ôóíäàìåíòàëèñòêî-åâàíãåëèñòêèòå, çà äà ñå áîðè óñïåøíî ñðåùó áè÷îâåòå íà îáùåñòâîòî, à èìåííî – åâîëþöèîíèçìà, òåîëîãè÷íèÿ è ïîëèòè÷åñêè ëèáåðàëèçúì, äóøåâíàòà àìîðàëíîñò, ñåêñóàëíàòà ïåðâåðçíîñò, ñîöèàëèçìà, êîìóíèçìà è ò.í. Òåçàòà å, ÷å íåõðèñòèÿíñêèòå ñòîéíîñòè ñà åðîçèðàëè ãåíåçèñà íà àìåðèêàíñêîòî îáùåñòâî.  îðãàíèçàöèîííî îòíîøåíèå íàé-áëèçêî äî ïúðâîôóíäàìåíòàëèñòêèòå èäåè è ñðåäñòâà äíåñ ñå íàìèðà Þæíàòà áàïòèñòêà öúðêâà, íî íà ïðàêòèêà òå ñà íàâëÿçëè âúâ âñè÷êè õðèñòèÿíñêè äåíîìèíàöèè.

    Êàòî öÿëî, ôóíäàìåíòàëèñòêèòå êîíãðåãàöèè ïå÷åëÿò òåðåí çà ñìåòêà íà êàòîëèöèçìà, êîéòî èçãëåæäà áàâíî àäàïòèðóåì ïî îòíîøåíèå íà äèíàìèêàòà íà äíåøíèÿ äåí.⁴ Ñ÷èòà ñå, ÷å àêî ïðåç 18-òè âåê ïðîñâåòèòåëèòå è ôóíäàìåíòàëèñòèòå-åâàíãåëèñòè âçàèìíî ñà ñå íåóòðàëèçèðàëè, òî â íà÷àëîòî íà 20-òè âåê â ÑÀÙ ïðåäðàçïîëîæåíèòå êúì ôóíäàìåíòàëèñòêî ìèñëåíå õðèñòèÿíè ñúñòàâëÿâàò îêîëî 20%, à ðåàëíî ñïîñîáíè íà âîéíñòâàùè äåéñòâèÿ (íàïàäåíèÿ íàä êëèíèêè çà àáîðòè, ðàñèñòêè è àíòèñåìèòñêè àòåíòàòè, êàêòî è ôîðìèðàíåòî íà íåëåãàëíè âúîðúæåíè ãðóïè) ñà îêîëî 5%.⁵ Ñâîèòå è íàöèîíàëíèòå íåóñïåõè òå îáèêíîâåíî îáÿñíÿâàò ñ òåîðèèòå çà ñâåòîâíèòå êîíñïèðàöèè íà åâðåèòå, ìàñîíèòå èëè ñàòàíàòà. Îñîáåíî çíà÷èì å òîçè ïðîöåñ ïî îòíîøåíèå íà ëàòèíîìàëöèíñòâîòî íà ÑÀÙ, öÿëîòî ñ î÷åâèäåí êàòîëè÷åñêè ïðîèçõîä. Ñïîðåä ñòàòèñòèêàòà âñåêè øåñòè ÷ëåí íà òîâà ìàëöèíñòâî, æèâååùî êîìïàêòíî â þãîçàïàäíàòà ÷àñò íà ñòðàíàòà, äíåñ ïðèíàäëåæè êúì êîíãðåãàöèÿ èëè ñåêòà, êîÿòî ñå ðàçãëåæäà êàòî ôóíäàìåíòàëèñòêà.  ñúùîòî âðåìå, ïðåîáëàäàâà ìíåíèåòî, ÷å ïðåäè îêîëî 20 ãîäèíè â ÑÀÙ íå å èìàëî õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèñòè ñ ëàòèíîàìåðèêàíñêè ïðîèçõîä. Èíòåðåñåí å ñîöèàëíèÿò ïðîôèë íà àìåðèêàíñêàòà ôóíäàìåíòàëèñòêà îáùíîñò. Íàïðàâåíàòà ïðåäñòàâèòåëíà àíêåòà ñðåä ïîñëåäîâàòåëè íà “Ñâåäåòåëè íà Éåõîâà”, ïåòäåñÿòíèöèòå, àäâåíòèñòèòå, ìîðìîíèòå è äð. ïîäñêàçâà, ÷å ôóíäàìåíòàëèçìúò ñå ïîääúðæà îò æåíåíèòå ìúæå, íà ñðåäíà âúçðàñò, ñúñ ñðåäíè äîõîäè, êîèòî ñà ñ îòíîñèòåëíî âèñîê îáðàçîâàòåëåí öåíç è ïðèíöèïíî ïðèíàäëåæàò êúì áÿëàòà ðàñà. Îáèêíîâåíî íà ïðîôåñèîíàëíîòî ïîïðèùå òå ñå èçÿâÿâàò êàòî åêñïåðòè ñ íîâè ïðîôåñèè.⁶

    Â Øâåéöàðèÿ íå ñà ïðàâåíè òîëêîâà çàäúëáî÷åíè èçñëåäâàíèÿ íà ôóíäàìåíòàëèñòêî íàñòðîåíèòå õðèñòèÿíñêè êðúãîâå. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà ìåñòíàòà àêàäåìè÷íà îáùíîñò ñå îïèòâà äà äàäå ïî-ïîäðîáåí ïðîôèë íà òîçè òèï õðèñòèÿíñêè äåíîìèíàöèè, òúé êàòî õðèñòèÿíñêàòà äîêòðèíàëíà ìíîæåñòâåíîñò îïðåäåëåíî âëèÿå âúðõó îáùåñòâåíîòî ìíåíèå. Òàêà íàïðèìåð Îëèâèå Ôàáð, áîãîñëîâ îò óíèâåðñèòåòà â Íþøàòåë å íà ìíåíèå, ÷å â íåãîâàòà ñòðàíà åâàíãàëñêî-ôóíäàìåíòàëèñòêèòå îáùíîñòè èëè öúðêâè ñà îêîëî 1400.⁷ Âñÿêà åäíà îò òÿõ íàáðîÿâà îêîëî 100-150 äóøè, à îêîëî 20-30% îò ïðîïîâåäíèöèòå-ïðîòåñòàíòè ìîãàò äà áúäàò ðàçãëåæäàíè êàòî ôóíäàìåíòàëèñòè-åâàíãàëèçàòîðè. Çà ðàçëèêà îò Àìåðèêà â òàçè öåíòðàëíîåâðîïåéñêà ñòðàíà ôóíäàìåíòàëèçìúò å ïî-ñêîðî ðåëèãèîçåí, îòêîëêîòî ïîëèòè÷åñêè. Ðàçãëåæäàíàòà ãðóïà ñèìïàòèçèðà êàêòî íà äåñíèòå ïîëèòè÷åñêè îðãàíèçàöèè, êàòî íàïðèìåð Ðàäèêàëíàòà ïàðòèÿ è Ñúþçà íà äåìîêðàòè÷íèòå ñèëè, òàêà è íà Ñîöèàëèñòè÷åñêàòà ïàðòèÿ.

    Ïàòðèê Ñòåéô, äîöåíò ïî áîãîñëîâèå îò Ëîçàíñêèÿ óíèâåðñèòåò ñ÷èòà, ÷å â Øâåéöàðèÿ íàé-áëèçêî äî ïîíÿòèåòî ôóíäàìåíòàëèñòè ñà ïåòäåñÿòíèöèòå.⁸ Òå ñå èçÿâÿâàò êàòî íàé-ðåâíîñòíèòå àíòèëèáåðàëè îùå îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà Ñâåòîâíà âîéíà, íàìèðàéêè ðåãèîíàëíà áàçà íàé-âå÷å â ðîìàíñêà ÷àñò íà ñòðàíàòà.

    Ñïîðåä âå÷å öèòèðàíèÿ àìåðèêàíñêè ñîöèîëîã Äæåôðè Õàéäåí îò óíèâåðñèòåòà âúâ Âèðäæèíèÿ õðèñòèÿíñêîòî íàñåëåíèå íà ÑÀÙ îñòàâà“íàé-ìîùíèÿ ãåíåðàòîð íà õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèçúì”. Ïðåç 1992 òî íàáðîÿâà îêîëî 203 700. Îò òÿõ 55 ìèëèîíà ñà êàòîëèöè, 52 500 000 – èçòî÷íîïðàâîñëàâíè, 89 625 000 – ïðîòåñòàíòè è 53 8250 000 – åâàíãåëèñòè. Oò ïîñî÷åíèòå öèôðè îáùî âñè÷êè ïðîòåñòàíòè ñà îêîëî 144 ìèëèîíà. Èìåííî òàçè ìíîãîáðîéíà ãðóïà, ïîñòàâåíà â óñëîâèÿòà íà åêñòðåìàëíà ñâîáîäà ñå ÿâÿâà ïúðâîãåíåðàòîðúò íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì.⁹ Îïðåäåëåíî ìîæåì äà äîïúëíèì àìåðèêàíñêèÿ ñîöèîëîã, ÷å äíåñ íàðåä ñ íÿêîè ñêàíäèíàâñêè ñòðàíè, èìåííî ÑÀÙ ñà ðîäèíàòà íà òîçè ðåëèãèîçíà äîêòðèíà. Äæîåë Ìàðòèí äîðè ëàíñèðà òåçàòà, ÷å ÑÀÙ ñà äúðæàâà èçöÿëî ñúçäàäåíà âúðõó ïðèíöèïèòå íà þäåî-õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì, êîéòî ïîñòèãà åòàòèñòêà ñèìáèîçà, â ëèöåòî íà äíåøíàòà åäèíñòâåíà ñóïåðñèëà. Ïîñëåäíèÿò ëîãè÷íî äîñòèãà äî èçâîäa, ÷å ñ þðèäè÷åñêè ãàðàíòèðàíîòî ïîëîæåíèå íà àáñîëþòíàòà ñâîáîäà íÿêàê ñè ñå çëîóïîòðåáÿâà è ñå äîñòèãà äî ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêèòå èçìåðåíèÿ íà îïðåäåëåíà ôèçè÷åñêà ïðèíóäà è íàñèëèå èëè ïîíå ìåæäóãðóïîâà íåòîëåðàíòíîñò.¹⁰ Ïúðâîíà÷àëíî èçðàçåíàòà ðåëèãèîçíî àðãóìåíòèðàíàòà íåòúðïèìîñò ïîëó÷àâà ÷èñòî èäåîëîãè÷åñêî-åêëåêòè÷íè ïðîÿâëåíèÿ. Íåðÿäêî òå ñå êîíöåíòðèðàò âúðõó î÷åðòàâàíåòî íà ðàçëè÷èÿòà ìåæäó ïðîòåñòàíòî-ôóíäàìåíòàëèçìà è êàòîëèöèçìà èëè ìåæäó îòäåëíèòå òå÷åíèÿ, êîèòî áèõà ìîãëè äà áúäàò ðàçãðàíè÷åíè â ðàìêèòå íà ãîëÿìîòî õðèñòèÿíñêî ôóíäàìåíòàëèñòêî ñåìåéñòâî. Ïîñòåïåííî òåçè ðàçìèíàâàíèÿ ñå ìàòåðèàëèçèðàò â ïîëèòè÷åñêàòà ñôåðà.

    Íå ñúùåñòâóâà åäèííî ìíåíèå îòíîñíî åñòåñòâîòî íà ïúðâèòå ôóíäàìåíòàëèñòêè õðèñòèÿíñêè äåíîìèíàöèè.  êðàÿ íà 19-òè âåê çà òàêèâà ñå ñ÷èòàò àìåðèêàíñêèòå áàïòèñòè, ëóòåðèàíöè è ïðåçâèòåðèàíöè. Þæíàòà áàïòèñêà êîíâåíöèÿ â Òåêñàñ äîðè îôèöèàëíî ñå íàðè÷à ôóíäàìåíòàëèñòêà. Äâà îñíîâíè ïðèíöèïà õàðàêòåðèçèðàò òåõíèòå äîãìàòè÷íè ïîçèöèè:

        A. Ïðèçíàâàò íåïîãðåøèìîñòòà íà Áèáëèÿòà;

        Á. Íàëàãàò â öúðêîâíàòà ìèñúë òåîðèÿòà çà ìèëåíèàíèçìà. Òÿ ïðåñòàâëÿâà ÷àñòè÷íî âúçïðèåìàíå íà íÿêîè îò ïîçíàòèòå èäåè íà Åðàçúì Ðîòåðäàìñêè (1466-1536) çà ñúùåñòâóâàíåòî íà îáùíîñò íà âÿðâàùèòå õðèñòèÿíè. Òÿ ñå ÿâÿâà åäèíñòâåíîòî ëåãèòèìíî äúðæàâíî ôîðìèðîâàíèå – Corpus Christianum.¹¹ Ïî-êúñíî òÿ ïîëó÷àâà ñâîÿòà ïðàâíà èíòåðïðåòàöèÿ ÷ðåç ðàçáèðàíåòî íà êàðäèíàë Àíèáàëäî äè Ôëåøè (ïàïà Èíîêåíòèé ²V) çà Corpus Mysticum Christi. Îñâåí, ÷å å îáåêò íà áîæèèòå çàêîíè, òÿ ïîëó÷àâà è îïðåäåëåíà ïðàâîñúçäàâàùà ðîëÿ. Âñè÷êî èçâúí íåÿ ñå îêàçâà ïðàâåí àáñóðä, òúé êàòî äúðæàâà, ïîä÷èíåíà íà áîæèèòå çàêîíè îáåçñèëâà âñÿêî ñâåòñêî íà÷àëî â íåÿ è ðåñïåêòèâíî äåþðèäèçèðà äåéñòâèÿ, íåñàíêöèîíèðàíè îò öúðêîâíèÿ èíñòèòóò è íåãîâèòå ïðåäñòàâèòåëè. Íà ïðàêòèêà âñè÷êî ìîæå äà ñå îáîáùè â ðàìêèòå íà æåëàíèåòî çà ñúçäàâàíå íà äúðæàâàòà-öúðêâà.

    Åäèí îò èñòîðèöèòå íà àìåðèêàíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì Äæîðæ Äîëàð ëàíñèðà èäåÿòà, ÷å ñúâðåìåííèòå õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèñòè ïîñòåïåííî ñúñðåäîòî÷àâàò ñâîèòå ïðèíöèïè â ñëåäíèòå ÷åòèðè ïîñòàíîâêè:

1.  “Ïðåìàõâàíåòî íà áîæåñòâåíèòå êà÷åñòâà íà Èñóñ è íåãîâîòî ïúëíî õóìàíèçèðàíå;
2.  Ïðèçíàâàíå íà Ñâåòàòà Òðîéöà;
3.  Ðàæäàíåòî íà Õðèñòîñ îò Äåâà Ìàðèÿ;
4.  Àáñîëþòèçèðàíå íà ðàçïúâàíåòî íà êðúñò íà Õðèñòîñ.¹²

    Äðóã àìåðèêàíñêè èçñëåäîâàòåë íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì, Õàðè Ìàêìèëàí ëàíñèðà ñõîäíî ñ ãîðåïîñî÷åíèòå ñòàíîâèùà ìíåíèå. Òîé ñ÷èòà, ÷å ðîæäåííà äàòà íà ïîëèòèêî-ðåëèãèîçíàòà ñèìáèîçà íà ôóíäàìåíòàëèçìà å ïðåç ïúðâèòå äâå äåñåòèëåòèÿ íà 20-òè âåê.¹³ Ñïåöèôè÷íè õàðàêòåðîëîãè÷íè áåëåçè íîñè ïîâåäåíèåòî íà ïðåäñòàâèòåëèòå íà àìåðèêàíñêàòà åïèñêîïàëíà, ìåòîäèñòêà, ïðåñâèòåðèàíñêà è ëóòåðèàíñêà öúðêâà. Êàòî öÿëî âñè÷êè òå ñå îáåäèíÿâàò â ò.íàð. êîíñåðâàòèâíà ðåàêöèÿ ñðåùó äîìèíèðàùàòà êàòîëè÷åñêà öúðêâà. Òÿõíàòà ïîÿâà ñå îòíàñÿ êúì 18-òè âåê è å ñâúðçàí ñ Àíãëèêàíñêàòà öúðêâà. Àêöåíòúò å ïîñòàâåí âúðõó ñúïåðíè÷åñòâîòî ìåæäó äâåòå îñíîâíè öèâèëèçàöèîííè ñèñòåìè â ðàìêèòå íà çàïàäíèÿ ñâÿò – ëàòèíî-êàòîëèöèçìà (ïðåäñòàâåí îò Ôðàíöèÿ, Èñïàíèÿ, Èòàëèÿ è äð.) è àíãëî-ñàêñîíñêîòî ïðîòåñòàíñòâî (ïðåäñòàâåí îò ÑÀÙ è Àíãëèÿ). Ïîñëåäíîòî æåëàå äà èçòðúãíå ëèäåðñòâîòî íà ñâåòîâíîòî õðèñòèÿíñòâî îò òðàäèöèîííèÿ ëèäåð – Âàòèêàíà. Òàêà Ìàêìèëàí îáðúùà âíèìàíèå âúðõó öèâèëèçàöèîííèòå, à íå âúðõó äîãìàòè÷íèòå àñïåêòè íà ñúïåðíè÷åñòâîòî ìåæäó ñïîìåíàòèòå äâà öèâèëèçàöèîííè áëîêà.

    Ìàêìèëàí îáîáùàâà ñëåäíèòå øåñò îñíîâíè ïðèíöèïè íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì:

1.  Áóêâàëèñòè÷íî òúëêóâàíå íà Áèáëèÿòà;
2.  Âÿðàòà âúâ Âòîðîòî ïðèøåñòâèå;
3.  Âÿðàòà â Íåïîðî÷íîòî çà÷àòèå;
4.  Âÿðàòà âúâ ôèçè÷åñêîòî Âúçêðúñâàíå íà òÿëîòî;
5.  Âÿðàòà â çàäúëæèòåëíîòî Èçêóïëåíèå;
6.  Âÿðàòà â èç÷åçâàíåòî íà ìúæà, äîïóñíàë ôàòàëíèÿ ãðÿõ.¹⁴

    Â äâàíàäåñåòòîìíîòî èçñëåäâàíå “Ôóíäàìåíòàëèòå”, èçäàäåíî îò äâàìàòà áðàòÿ Ìèëòúí è Ëèìàí Ñòþàðä ñå èçðàçÿâà ñõîäíî ìíåíèå ñ ãîðåñïîìåíàòî êàòî ñå èãíîðèðà åäèíñòâåíî ïîñëåäíèÿ ïðèíöèï.¹⁵ Ïî äóõ è òúëêóâàíå íà ïðèíöèïèòå íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì òî ñå äîáëèæàâà äî âèæäàíèÿòà íà Äîëàð, ïîñòàâÿéêè àêöåíò âúðõó ïúðâèÿ. Ñïîðåä Áåíäæàìèí Âàðôèëä (àâòîð íà ñòàòèÿ âúâ âå÷å öèòèðàíèÿ òðóä) âÿðàòà â íåïîãðåøèìîñòòà íà Ñâåòîòî ïèñàíèå å íàé-âàæíèÿ è âîäåù ïðèíöèï. Òîé ñå îêàçâà îáùèÿ çà âñè÷êè õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèñòè çíàìåíàòåë.¹⁶  òîâà îòíîøåíèå âèæäàìå îáùàòà áàçà íà ôóíäàìåíòàëèçìà êàòî ÿâëåíèå, áåç çíà÷åíèå îò êîÿ ðåëèãèÿ ïðîèçòè÷à òîé.

    Ðàçâèòèåòî íà èäåéíèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà 20-òè âåê ñå ñâúðçâà íàé-âå÷å ñ âúçãëåäèòå íà ïðåçâèòåðèàíöèòå è êàëâèíèñòèòå, êîèòî ñúâìåñòíî ñå íàðè÷àò åâàíãåëèñòè èëè õðèñòèÿíñêè êîíñåðâàòîðè.¹⁷ Òå ñúçíàòåëíî èçáÿãâàò íàèìåíîâàíèåòî ôóíäàìåíòàëèñòè, ïîñòàâÿéêè àêöåíò âúðõó äðóã àñïåêò íà õàðàêòåðîëîãè÷íèÿ çà õðèñòèÿíèòå ìèëåíèàíèçúì. Íà ïðàêòèêà èìåííî åâàíãåëèñòèòå ñå îïèòâàò äà àðãóìåíòèðàò áåçñìúðòèåòî íà õðèñòèÿíñêàòà äúðæàâà, äîêàçâàéêè íåéíàòà áåçàëòåðíàòèâíîñò â ñâåòîâåí ìàùàá. Ïðåç ïåðèîäà 1930-1960 ñå ôîðìèðàò òðèòå íþàíñà íà ìèëåíèàíèçìà, êîèòî ðåàëíî îòðàçÿâàò âàðèðàíåòî íà õðèñòèÿíñêàòà ìåòîäîëîãèÿ ïî ïúòÿ íà íàëàãàíåòî íà íåïîãðåøèìîòî õðèñòèÿíñòâî:

        1. Ïðåäìèëåíèàíèçìúò å âèæäàíå çà ñâåòà, êîåòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ âúçïðèåìàíåòî íà èìàíåíòíîñòòà çà ïîäîáðÿâàíåòî íà îáùåñòâåíèòå îòíîøåíèÿ. Ñâåòúò å êàòî öÿëî ïðîãðåñèâíî, à íå ðåãðåñèâíî ìèñëåù. Äîáðèòå õîðà ñà ïîâå÷å îò çëîíàìåðåíèòå, êîíñòðóêòèâíèòå ïîâå÷å îò äåñòðóêòèâíèòå. Èìåííî äîáðîòî íà÷àëî, çàëîæåíî â ÷îâåøêàòà äóøà ùå ïðåäèçâèêà âòîðîòî èäâàíå íà Õðèñòîñ íà çåìÿòà. Òîé ùå äîéäå äà áåðå ïëîäîâåòå íà ñâîÿ òðóä.  ñúùîòî âðåìå õðèñòèÿíèòå – ôóíäàìåíòàëèñòè ùå òðÿáâà äà ñïàñÿò, êîëêîòî ñå ìîæå ïîâå÷å äóøè íà çëîíàìåðåíèòå õîðà, ïðåäè ñàìîòî èäâàíå íà Ñïàñèòåëÿ.  ïðîòèâåí ñëó÷àé, ùå ñòàíå ìíîãî êúñíî è âñè÷êè óñèëèÿ ùå îòèäàò íà ïðàçíî.

        2. Ìèëåíèàíèçìúò å òåîðèÿòà, êîÿòî àðãóìåíòèðà ñúçäàâàíåòî íà äúðæàâàòà, ÷èéòî âîäà÷ ùå áúäå Èñóñ Õðèñòîñ. Òÿ ùå ïðîäúëæè 1 000 ãîäèíè (îòòàì èäâà è àíãëèéñêàòà äóìàòà ìèëåíèóì – õèëÿäà ãîäèíè), êîåòî ùå ïðåäñòàâëÿâà èçïúëíåíèå íà õðèñòèÿíñêîòî ïðîðî÷åñòâî. Íà ïðàêòèêà òàçè äîêòðèíà ïðåäñòàâëÿâà ðåàëíîòî êîíöåïòóàëíî “âúçêðúñòâàíå” íà ñðåäíîâåêîâíàòà äîãìàòè÷íî-ñõîëàñòè÷íà ìèñúë, íî îáëå÷åíà â “ëåêèòå” è “ïðîçðà÷íè” äðåõè íà ìîäåðíèçìà. Ìèëåíèàíèçìúò å íàé-åòàòèñòêàòà ÷àñò îò ôóíäàìåíòàëèñòêîòî õðèñòèÿíñêî íà÷àëî. Òîé èìà íàé-ïðÿêî îòíîøåíèå êúì äúðæàâàòà, äúðæàâíîîáðàçîâàòåëíèÿ ïðîöåñ è äúðæàâíèòå èíñòèòóöèè.

        3. Ïîñòìèëåíèàíèçìúò å èçðàç íà õðèñòèÿíñêèÿ îïòèìèçúì è âÿðà â ïîáåäàòà íà õðèñòîâèòå ïðèíöèïè â ñâåòîâåí ìàùàá. Òîâà áåçñúìíåíî ùå ñòàíå ïî ïúòÿ íà îñúâúðøåíñòâàíåòî íà ÷îâåêà ïîîòäåëíî è îáùåñòâîòî êàòî öÿëî. Èìåííî ñëåä õèëÿäàãîäèøíîòî óïðàâëåíèå íà Õðèñòîñ ùå ñå ñúçäàäå ñúâúðøåííàòà ÷îâåøêà ðàñà. Òÿ ùå ñå ñàìîóïðàâëÿâà, íî âå÷å áåç ñàìèÿ íåãî è íÿìà äà èìà íóæäà îò íåãîâîòî ïîâòîðíî çàâðúùàíå íà çåìÿòà. Õàðàêòåðíî çà ïîñòìèëåíèçìúò å, ÷å òîé ðàçãëåæäà àìåðèêàíñêèÿ äúðæàâíè÷åñêè îïèò è ìîäåë ìíîãî áëèçî äî òîâà, êîåòî Õðèñòîñ òðÿáâà äà ñúçäàäå íà çåìÿòà. Àìåðèêàíñêàòà äúðæàâà ñå ðàçãëåæäà êàòî ïðèìåðà, ïî êîéòî ñëåäâà ñúçäàäàò ñâîèòå äúðæàâè îñòàíàëèòå íàðîäè. Àêî ìèëåíèàíèçìúò å îáùîòåîðåòè÷íàòà ðàìêà íà åäíà åòàòèñòêà äîêòðèíà, òî ïîñòìèëåíèàíèçìúò å íåéíèÿ àìåðèêàíñêè ïðèìåð èëè êîíêðåòíèÿ ìîäåë, êúì êîéòî âñè÷êè õðèñòèÿíñêè ïîñëåäîâàòåëè òðÿáâà äà ñå ñòðåìÿò. Ïðèíöèïúò íà âçàèìîîòíîøåíèå ìåæäó ìèëåíèàíèçìà è ïîñòìèëåíèàíèçìà å çàâèñèìîñòòà ìåæäó îáùîòî è ÷àñòíîòî, êîèòî ñà íåðàçðèâíî ñâúðçàíè ïî ìåæäó ñè è êîèòî âçàèìíî ñå äîïúëâàò.

    Ïîñòìèëåíèñòè÷íèòå ïðèíöèïè ñà õàðàêòåðíè íå ñàìî çà ãîðåïîñî÷åíèòå ïðîòåñòàíòñêè äåíîìèíàöèè. Òîâà ñå äúëæè íà ôàêòà, ÷å òå ñå ñâúðçâàò è ñ äðóã ìíîãî âàæåí â èñòîðèÿ íà ðåëèãèÿòà è ïîëèòèêàòà åòàï îò òÿõíîòî ðàçâèòèå, à èìåííî – âúçðàæäàíåòî (ðåâàâàëèçìúò). Äæåôðè Õàéäåí ñ÷èòà, ÷å îñâåí ïðîòåñòàíòèòå, øèðîêî îòâîðåíè çà íåãî ñà êàòîëèöèçìúò è ìîðìîíñêàòà âÿðà. Ïîñëåäíèòå ñå ÿâÿâàò êàêòî ðåöåïòîðè, òàêà è ãåíåðàòîðè íà æèçíåíè èìïóëñè çà ñâîåîáðàçíîòî õðèñòèÿíñêî âúçðàæäàíå.¹⁸

    Â ñâîèòå ðàçðàáîòêè Õàðè Ìàêìèëàí ïðåäëàãà äðóãà êëàñèôèêàöèÿ íà õðèñòèÿíñêèòå ôóíäàìåíòàëèñòè. Íåãîâèòå êðèòåðèè ñà íå òîëêîâà òåîðåòè÷íè, êîëêîòî ïîâåäåí÷åñêî-ïðàãìàòè÷íè.  òÿõ ÿñíî ïðîçèðàò è ñîöèàëíî-ãðóïîâè ïðåäïîñòàâêè íà òðèòå ïðåäëàãàíè êàòåãîðèè õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèñòè:

        1. Íàé-àâòîðèòåòíèòå è ïîïóëÿðíè ñà ò.íàð. þæíè áàïòèñòè. Êúì òÿõ ñå ÷èñëÿò Õîëàíäñêàòà ðåôîðìèðàíà öúðêâà, Ïîñëåäîâàòåëèòå íà Õðèñòà è íÿêîè äðóãè ïî-ìàëîáðîéíè åâàíãåëèñòêè äâèæåíèÿ. Îáèêíîâåíî òåõíèòå ëèäåðè ñå òèòóëóâàò ñ ä-ð, òúé êàòî ïî÷òè íå ñúùåñòâóâà òàêúâ, êîéòî äà íå å çàùèòèë äèñåðòàöèÿ ïî òåîëîãèÿ. Þæíèòå áàïòèñòè ðàçãëåæäàò Áèáëèÿòà çà áîæèå ñëîâî, íî íå ñòèãàò äî êðàéíîñò, êàêòî òîâà ñå ñëó÷âà ñúñ ñëåäâàùàòà ãðóïà õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèñòè. ×óäåñàòà, êîèòî ñà õàðàêòåðíè çà ðàííèòå åòàïè íà ìîíîòåèñòè÷íèòå ðåëèãèè ñïîðåä òÿõ îñòàâàò âúâ âðåìåíàòà íà Õðèñòîñ. Áàïòèñòèòå ìåòðèçèðàò îïðîñòåí åçèê, èçëàãàò òåçèòå ñè âúâ âúçìîæíî íàé-åëåìåíòàðíèÿ âèä ñ öåë òåõíèòå èäåè äà íàâëÿçàò ñðåä íèñêîñòàòóñíèòå îáùåñòâåíè ñëîåâå. Íåùî ïîâå÷å, òåõíèòå åìèñàðè ïðåìèíàâàò êóðñîâå ïî ðåòîðèêà.

        2. Ïåòäåñÿòíèöèòå ñà âòîðèÿ òèï ïîâåäåí÷åñêè ôóíäàìåíòàëèñòè. Òå àáñîëþòèçèðàò Áèáëèÿòà, êîåòî ïðàâè òÿõíèòå îáÿñíåíèÿ òâúðäå ñëîæíè è ðåñïåêòèâíî îòíîñèòåëíî ñëàáî ðàçáèðàåìè çà ïî-øèðîêè ñëîåâå.

        3. Ñâèäåòåëèòå íà Éåõîâà ñà íàé-ðàäèêàëíèòå è êîðïîðàòèâíà ãðóïà ôóíäàìåíòàëèñòè. Òå ìîæå áè ñà íàé-èçîëèðàíèòå äîòîëêîâà, äîêîëêîòî ïðîïîâÿäâàò ïðàâèëà, êîèòî ñà â ñèëåí ðàçðåç ñ åæåäíåâíèÿ æèâîò.¹⁹

    Ñðåä ïëåÿäàòà âèäíè èçñëåäîâàòåëè íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì ñëåäâà äà îòáåëåæèì è Äåéâèä Áèéë îò óíèâåðñèòåòà Áîá Äæîóíñ â Þæíà Êàðîëèíà. Ñïîðåä íåãî “ôóíäàìåíòàëèñòúò å ÷îâåê, êîéòî ïðîñòî ïðèåìà, ÷å Áèáëèÿòà å åäèíñòâåíàòà àâòîðèòàðíà äóìà íà Áîã è òÿ íå ñúäúðæà ãðåøêè”.²⁰ Òàêà âñè÷êè, îíåçè êîèòî ñå îòêëîíÿâàò îò ïúðâîèçòî÷íèöèòå íà õðèñòèÿíñòâîòî, âêëþ÷èòåëíî èçïúëçâàéêè ìîäåðíèòå êîìóíèêàöèè è òåõíè÷åñêè ñðåäñòâà, êàêòî è çàïî÷âàò äà ñå çàíèìàâàò ñ ïîëèòè÷åñêà äåéíîñò íå ìîãàò äà áúäàò ðàçãëåæäàíè êàòî ôóíäàìåíòàëèñòè.  òàçè ñâåòëèíà, òîé ïðàâè äîïúëíåíèå êúì íàëîæèëîòî ñå ìåõàíè÷íî ìíåíèå, ÷å åâàíãåëèñòèòå ñà ñúâðåìåííèòå õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèñòè. Ìîäåðíèçèðàëèòå ñå åâàíãåëèñòè, òîé íàðè÷à åêóìåíè÷åñêè åâàíãåëèñòè, à íå èñòèíñêè åâàíãåëèñòè. Òàêà, “òåëååâàíãåëèçàöèÿòà” êàòî èäåéíî-ïðîïàãàíäåí ïðîöåñ íà ïðàêòèêà íå å òúæäåñòâåí ñ ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèçúì, òúé êàòî îò ÷èñòî ôîðìàëíà ãëåäíà òî÷êà òîé ñå å îòäàëå÷èë îò îñíîâèòå íà õðèñòèÿíñêîòî ïúðâîó÷åíèå.

    Èíòåðåñåí e è äðóãèÿò òåðìèí, êîéòî Áèéë äàâà íà òåëååâåíãåëèñòèòå, à èìåííî – õðèñòèÿíñêè öèîíèñòè.²¹Âñúùíîñò äî ãîëÿìà ñòåïåí òîâà ñå äúëæè íà ôàêòà, ÷å òå ïîääúðæàò ìíåíèåòî çà íåîáõîäèìîñòòà îò ñúùåñòâóâàíåòî íà þäåéñêà äúðæàâà â Ïàëåñòèíà, íåòðàäèöèîííà çà ïúðâèòå õðèñòèÿíñêè èäåîëîçè.

    Â êðàÿ íà 90-òå ãîäèíè ñå ïîÿâÿâàò íîâè ïðåòåíäåíòè çà íîñèòåëè íà õðèñòèÿíñêèÿ ôóíäàìåíòàëèñòêè ìîðàë. Áàçèðàíèòå â Àâñòðàëèÿ è Êàíàäà Õðèñòèÿíñêèòå áîæèè öúðêâè ñå àíîíñèðàò êàòî èñòèíñêèòå ïðåäñòàâèòåëè íà òàçè ðåëèãèîçíà åòèêà, îòõâúðëÿéêè îñíîâíè ïîíÿòèÿ èëè òåõíè òúëêóâàíèÿ íà “ïðåäøåñòâàùèòå” ôóíäàìåíòàëèñòè. Òå ãîâîðÿò çà ïîÿâàòà íà “ìîäåðíè õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèñòè”, ÷èèòî âèæäàíèÿ çà ñâåòà è õðèñòèÿíñêàòà äîãìàòèêà ñå áàçèðàò âúðõó ïðåôîðìóëèðàíåòî íà áàçèñíè òåðìèíè, âúðõó êîèòî ñå îïèðà òðàäèöèîííèÿ õðèñòèÿíñêè ôóíäàìåíòàëèçúì.²² Îñíîâíàòà èäåÿ å, ÷å ñòðåìåæèòå íà Ðåôîðìàöèÿòà çà îáíîâÿâàíå íà õðèñòîâàòà âÿðà ñà ñå ïðîâàëèëè, îòõâúðëÿéêè àâòîðèòåòà íà Ðèìî-êàòîëè÷åñêàòà èëè Èçòî÷íîïðàâîñëàâíàòà öúðêâà. Òå èçãðàæäàò äîêòðèíà, êîÿòî ñïîðåä òÿõ ïðîèçòè÷à ñàìî îò Ñâåòîòî ïèñàíèå è ðåøåíèÿòà íà Ñúáîðèòå îò 4-òè âåê, áåç äà ïîçíàâàò èëè ñúçíàòåëíî èãíîðèðàò èñòîðèÿòà íà âÿðàòà îò âðåìåòî íà Õðèñòîñ è àïîñòîëèòå. Ïåò îñíîâíè ïîíÿòèÿ ñà ïîäëîæåíè íà ðåâèçèÿ îò ò.íàð. ìîäåðíè ôóíäàìåíòàëèñòè:

1.  Ñâåòàòà òðîèöà. Îòõâúðëÿ ñå ñúùåñòâóâàíåòî íà òàçè äîãìà, òúé êàòî ñïîðåä òÿõ îò Ñâåòîòî ïèñàíèå íå ìîæå äà ñå íàïðàâè òàêúâ èçâîä. Ñïîðåä åïèñêîï Øåëáè Ñïîíã êàòîëè÷åñêèòå è ïðîòåñòàíòñêèòå òåîëîçè ñà åäèííè â ñâîåòî âèæäàíå, ÷å Áèáëèÿòà è ëîãè÷åñêàòà ñèñòåìà íà âÿðâàíèÿòà, ïî-êðàòêî íàðå÷åíà "ðàöèîíàëåí äåéçúì" ñà óíèòàðíè. Âúâ ôåíîìåíà Ãîñïîä íå ñúùåñòâóâàò òðè ëè÷íîñòè. Îùå ïî-ìàëêî ïîäîáíî íåùî ìîæå äà ñå òâúðäè çà àïîñòîëèòå.
2.  Íåäåëíàòà ñëóæáà ñúùî å öúðêîâåí ïîðÿäúê, êîéòî õðèñòîâàòà âÿðà âúçïðèåìà ïîãðåøíî îò ïàãàíè÷åñêè âðåìåíà. Îáîæåñòâÿâàíåòî íà íåäåëíèÿ äåí ïðîèçòè÷à ïðàêòèêàòà íà äðåâíîãðúöêèòå êóëòîâå íà Ìèñòåðèÿòà. Ïîñëåäíèòå ñå ñâúçâàò ñ ïðîèçíàñÿíåòî íà ðàçëè÷íè ïðåäñêàçàíèÿ è ïðîðî÷åñòâà îò îòäåëíèòå äðåâíîãðúöêè îðàêóëè èìåííî â òîçè äåí. Òàêàâà íàïðèìåð å áèëà Ôðèãèÿ, êîÿòî å èçáèðàëà ñàìî òîçè äåí çà ïðîèçíàñÿíå íà ñâîèòå ïðåäñêàçàíèÿ. Òàêà èíñòèíêòèâíî, íî íàïúëíî íåàðãóìåíòèðàíî â Ðèì ïðåç ïåðèîäà 140-152 îò í.å.ñà çàïî÷íàëè äà ñå èçïúëíÿâàò ïúðâèòå öúðêîâíè ñëóæáè â íåäåëÿ. Ïîíÿêîãà òå ñå ïðîòè÷àëè â ñúáîòà.
3.  Âåëèêäåí ñúùî å îáåêò íà äèñêóñèÿ îò ñòðàíà íà ìîäåðíèòå ôóíäàìåíòàëèñòè. Òå òâúðäÿò, ÷å òîçè õðèñòèÿíñêè ïðàçíèê å ñúìíèòåëåí, êàêòî ïî íà÷èíà íà âðåìåâîòî ìó îïðåäåëÿíå, òàêà è ïî ñàìàòà ñúùíîñò íà ñúáèòèåòî. Îùå îò 152 ã. îò í.å., êîãàòî çà ïðúâ ïúò ñå îòáåëÿçâà â Ðèì, òîé ìíîãî ñèëíî å ïîâëèÿí îò åâðåéñêàòà ïàñõà è ðåñïåêòèâíî îò åâðåéñêèÿ êàëåíäàð. Ïîñëåäíèÿò ñå áàçèðà âúðõó ëóííàòà ãîäèíà, äîêàòî ðèìëÿíèòå áèëè âúçïðèåëè åãèïåòñêèÿ êàëåíäàð, îñíîâàâàù ñå âúðõó ñëúí÷åâàòà ãîäèíà. Âñè÷êî òîâà õâúðëÿ ñÿíêà âúðõó êàíîíè÷åñêîòî ñúäúðæàíèå íà Âåëèêäåí è äîïóñêà íåãîâèÿ åçè÷åñêèÿ ïðîèçõîä.
4.  Ìîäåðíèòå ôóíäàìåíòàëèñòè ñå îïèòâàò äà ïðåàðàíæèðàò ïèðàìèäàòà íà ñóáîðäèíàöèÿ íà îòäåëíèòå âèäîâå çàêîíè, êîèòî Òîìà Àêâèíñêè è îôèöèàëíàòà öúðêâà âúçïðèåìàò. Òå îòúæäåñòâÿâàò “áîæåñòâåíèÿ ðàçóì”, êîéòî å ðåçóëòàò íà óíèâåðñàëíèÿ “äîáúð” Áîã è äåëàòà è ñëîâàòà íà Èñóñ Õðèñòîñ. Òå òâúðäÿò, ÷å Áèáëèÿòà å óíèâåðñàëíèÿ ìîðàëåí è óïðàâëåí÷åñêè êîäåêñ. Âñè÷êè, êîèòî òâúðäÿò îáðàòíîòî ñà “ãíîñòèöè”, ò.å. ïîñëåäîâàòåëè íà äðåâíîãðúöêèÿ ïàãàíèçúì, ÷èÿòî åäèíñòâåíà çàäà÷à å ïðåñëåäâàò õðèñòèÿíèòå è äà çëåïîñòàâÿò òÿõíàòà âÿðà.
5.  Ìîäåðíèòå ôóíäàìåíòàëèñòè îòõâúðëÿò ñúùî òàêà áåçñìúðòèåòî íà äóøàòà, êàêòî è çàäãðîáíèÿ æèâîò. Òå òâúðäÿò, ÷å ïîäîáíî òâúðäåíèå å ïëîä íà çàáëóäèòå íà äðåâíîãðúöêèòå ãíîñòèöè è Áèáëèÿòà íèêúäå íå ãî ñïîìåíàâà.

    Ôóíäàìåíòàëèñòèòå, êîèòî ïëåäèðàò çà âðúùàíåòî êúì “ïúðâîèçòî÷íèöèòå” íà ðåëèãèÿòà âñúùíîñò ìîãàò äà áúäàò ñòåïåíóâàíè ïî ñèëàòà è äúëáî÷èíàòà íà òÿõíèÿ ñòðåìåæ çà ðåâèçèÿ íà îôèöèàëíàòà öúðêîâíà äîêòðèíà. Ïî òîçè íà÷èí, íèå âèæäàìå, ÷å ãîðåïîñî÷åíèòå ìîäåðíè ôóíäàìåíòàëèñòè ñå ÿâÿâàò ïðåäñòàâèòåëè íà ïîðåäíà âúëíà îò ðåëèãèîçíè ðåâèçèîíèñòè. Òå èãíîðèðàò òàêèâà áàçèñíè äîãìè íà öúðêâàòà (Âåëèêäåí, Ñâåòàòà òðîèöà è äð.), ÷å å ëîãè÷åí âúïðîñúò äàëè òå ñàìèòå ñà õðèñòèÿíè èëè ïðàêòè÷åñêè ñìå ñâèäåòåëè íà ñèëíî ïðèáëèæàâàíå êúì ïðåä-õðèñòèÿíñêèÿ (ñòîè÷åñêî, ðèìî-ãðúöêî ïðàâíî-ôèëîñîôñêî íàñëåäñòâî) ãåíåçèñ íà òàçè âåëèêà ìîíîòåéñòè÷íà ðåëèãèÿ.

    Ìíîãî ïî-ñêðîìíî å èçñëåäâàí ôóíäàìåíòàëèñòêèÿò óêëîí íà èçòî÷íîïðàâîñëàâíîòî õðèñòèÿíñòâî. Ïðàêòè÷åñêè íåãîâîòî ïðåäïîëàãàåìî ñúùåñòâóâàíå ïî-ñêîðî å îáåêò íà òðåâîãà îò ñâåùåííèöè-ðåôîðìàòîðè, îòêîëêîòî îáåêò íà çàäúëáî÷åí àíàëèç íà ó÷åíè è åêñïåðòè. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî èçòî÷íîïðàâîñëàâíî ïðàâîñëàâíàòà äåíîìèíàöèÿ å ïðåäèìíî èçïîâÿäâàíà â áèâøè ñîöèàëèñòè÷åñêè äúðæàâè, ñúîòâåòíèòå öúðêâè íîñÿò áåëåçèòå íà áîëåñòèòå, êîèòî ïðåêàðâàò òåçè îáùåñòâà â ïðåõîä. Òðóñîâåòå íà ðåôîðìèðàùèòå ñå äúðæàâè ñå ïðåíàñÿò âúðõó öúðêâèòå, ÷èèòî êëèð ïîíÿêîãà ïðèåìà ïîâåäåíèå, êîåòî áè ìîãëî õèïîòåòè÷íî äà ñå îïðåäåëè êàòî ôóíäàìåíòàëèñòêî.  ñëó÷àÿ îáà÷å ïî-ñêîðî òî ñëåäâà äà ñå õàðàêòåðèçèðà êàòî êîíñåðâàòèâíî èëè äîðè òðàäèöèîíàëèñòêî, à íå òîëêîâà êàòî ôóíäàìåíòàëèñòêî. Ñúòðåñåíèÿòà, êîèòî ïðåæèâÿõà Áúëãàðñêàòà è Óêðàéíñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà ìîãàò òÿñíî äà ñå ñâúðæàò ñ âúòðåøíîïîëèòè÷åñêè ôàêòîðè, à íå ðåëèãèîçíî-äîãìàòè÷íè, íåîáõîäèìè çà äîêàçâàíå íà ôóíäàìåíòàëèñòêè ïðîÿâè. Êàêòî çàÿâÿâà ðóñêèÿò ñâåùåíèê Èíîêåíòèé:“Èçòî÷íîïðàâîñëàâíèÿò ôóíäàìåíòàëèçúì ïðåäñòàâëÿâà çàïëàõà åäèíñòâåíî çà Öúðêâàòà è íåéíèÿ âúòðåøåí æèâîò”.²³ Ïî ñâîÿòà ñúùíîñò òîé íÿìà íèùî îáùî ñ îðèãèíàëíèÿ ïðîòåñòàíòñêè ôóíäàìåíòàëèçúì, òúé êàòî íåãîâèÿò ãåíåçèñ ïî÷èâà ïðåäè âñè÷êî âúðõó îòõâúðëÿíåòî íà âñè÷êî çàïàäíî. Íåãîâàòà àíòèâåñòåðíèçàöèÿ ãî äîáëèæàâà äî èñëÿìñêèÿ, íî â ñúùîòî âðåìå äâà îñíîâíè ôàêòîðà ãî îòëè÷àâàò è îò íåãî:

        * Ëèïñà íà îãðîìíàòà äèíàìèêà è ðåâîëþöèîííèÿ çàðÿä íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî, êîåòî å ñúçäàëî ïðîòåñòàíñêàòà äåíîìèíàöèÿ;

        * Ëèïñà íà õàðèçìàòè÷íè ëè÷íîñòè êàòî íàïðèìåð àÿòîëàõ Ð. Õîìåéíè, êîèòî äà êàíàëèçèðàò åâåíòóàëíàòà ðåëèãèîçíà åíåðãèÿ ñ öåë äà ÿ ïðåâúðíàò â ïîëèòè÷åñêà. Òàêà èçòî÷íîïðàâîñëàâíàòà öúðêâà îñòàâà íåðàçáðàíà îò ìëàäåæòà è íåéíèÿ àâàíãàðä-ñòóäåíòèòå, ÷èèòî àïëîìï å àáñîðáèðàí îò äðóãè èíñòèòóöèè.

    Èãóìåí Èíîêåíòèé òâúðäè, ÷å â Ðóñèÿ ñà òâúðäå ìàëîáðîéíè òåçè, êîèòî òâúðäÿò, ÷å åäâà ëè íå Çàïàäúò å âèíîâåí çà íåóñïåõèòå íà ðóñíàöèòå.²⁴ Èíòåðåñíîòî å, ÷å Öúðêâàòà ñå ñâúðçâà ñ ìîíàðõè÷åñêèÿ èíñòèòóò, êîéòî ñïîðåä òåçè ïîääàâàùèòå ñå íà ôóíäàìåíòàëèçúì ñëîåâå, îëèöåòâîðÿâà âåëè÷èåòî íà ðóñêàòà íàöèÿ è äúðæàâà. Òàêà ïîòåíöèàëíèÿò ðóñêè èçòî÷íîïðàâîñëàâåí ôóíäàìåíòàëèçúì å ïî-ñêîðî êîñâåí (÷ðåç äðóãà èíñòèòóöèÿ), ïî÷èâàù âúðõó ñïîìåíèòå çà ñëàâíîòî ìèíàëî è òðàäèöèèòå. Äâîéíñòâåíèÿò èçòî÷íèê íà òåçè ÷óâñòâà ïðåäîïðåäåëÿ òåõíèÿ êðàõ èëè ïî-ñêîðî óìåðåíîòî èì ïðèñúñòâèå â îáùåñòâîòî.

    Äæîí Åñïîçèòî, èçâåñòåí èñëÿìîâåä è äèðåêòîð íà Öåíòúðà çà èñëÿìñêî-õðèñòèÿíñêî ðàçáèðàíå â óíèâåðñèòåòà Äæîðäæòàóí ñå îïèòâà äà íàïðàâè ïîâåäåí÷åñêî ðàçãðàíè÷àâàíå ìåæäó õðèñòèÿíñêèòå è èñëÿìñêèòå ôóíäàìåíòàëèñòè. Ìàêàð ôóíäàìåíòàëèñòêèòå ïðåäñòàâèòåëè è íà òðèòå ìîíîòåèñòè÷íè ðåëèãèè äà ñà ñ ïðåòåíöèè çà èçêëþ÷èòåëíîñò, íåïîâòîðàåìîñò è â ñúùîòî âðåìå íåòîëåðàíòíîñò ïî îòíîøåíèå íà äðóãèòå ìíåíèÿ, òî õðèñòèÿíèòå íå ñå ñàìîîïðåäåëÿò êàòî òàêèâà. Òå äîðè ñå ïðååêñïîíèðàò êàòî ïðåíàäëåæàùè êúì íàé-òîëåðàíòíèòå è ëèáåðàëíè äåíîìèíàöèè íà âÿðàòà. Äóìàòà “ôóíäàìåíòàëèçúì” ïðîñòî å èç÷åçíàëà îò òåõíèÿ ðå÷íèê. Ìþñþëìàíèòå - îáðàòíî, ïîä÷åðòàâàò ïðèâúðçàíîñòòà ñè êúì ôóíäàìåíòèòå “àë óñóë” íà ðåëèãèÿòà è ïî òîçè íà÷èí òå íå èãíîðèðàò ôàêòà, ÷å ñà ôóíäàìåíòàëèñòè.²⁵ Òàêà ñàìèÿò òåðìèí â äâåòå íàé-ãîëåìè ìîíîòåèñòè÷íè ðåëèãèè ïðèäîáèâà ðàçëè÷íî çâó÷åíèå, îáùåñòâåíà àïðîáàöèÿ, à îòòàì è ðàçïðîñòðàíåíèå ñðåä ñàìàòà ðåëèãèîçíà îáùíîñò.

Notes:

1.  Wacker, G., The Rise of Fundamentalism, http://www.ncsu.edu:8080/tserve/twenty/tkeyinfo/fundam.html  Back

2.  Woodberry, R. and Christian Smith, Fundamentalism et. al: Conservative Protestants in America Annual Review of Sociology, pp. 24-56.  Back

3.  Basset, P., Fondamentalism, http://mb-soft.com/believe/belieffr.html  Back

4.  Thomas O’Meara, O.P., Fundamentalism: A Catholic Perspective, New York Paulist Press, 1990, p. 36.  Back

5.  Beale, D., In Pursuit of Purity: American Fundamentalisn Since 1850, Greensville, SC, Unusual Publication, 1986, pp. 25-29.  Back

6.  Mattews, T., History of Fundamentalism in the United States, http://www.wfu.edu:/~matthetl/perspectives/twentyone.html  Back

7.  Evangelism et eglise evangelique en Suisse, Radioscope, 22.02.2003, http://www.religioscope.com  Back

8.  Ibidem…  Back

9.  Hadden, J., Religious Fundamentalism in Borgotta, F., and Maria Borgotta eds. Encyclopedia of Sociology, N.Y., Macmillan Publ. House, 1992, Vol. 3 pp. 1637-1642.  Back

10.  Martin, J., A Response to Sam Hill’s Fundamental Argument regarding Fundamentalism, Franklin and Marshall College Press, 1999, p.3-4.  Back

11.  ×óêîâ, Âë., Èñòîðèÿ íà ïîëèòè÷åñêèòå èäåè, ÍÀÌÎ,Ñîôèÿ, 1995, ñ.114.  Back

12.  Dollar, G., The History of American Fundamentalism, Conneticut. Greenwood Press, 1990, pp. 57-67.  Back

13.  Mcmillan, H., Understanding the Christian Fundamentalism, Urantia Book, 1998, pp. 112-113.  Back

14.  Ibidem…pp. 195-206.  Back

15.  The Fundamentals, ed. by M. and L. Stewart. Preager, 1999, pp. 3-4.  Back

16.  Warfield, B., The Real Truth About Christian Fundamentalism, in The Fundamentals, ed. by M. and L. Stewart, Praeger, 1999, Vol. 5, pp. 389-412.  Back

17.  Marsden, G., Understanding Fundamentalism and Evangelism, Michigan William B. Eerdmens Publ. Co 1991, pp. 84 -101.  Back

18.  Hadden, J., …ibidem.  Back

19.  Mcmillan, H.,… pp. 231-215.  Back

20.  Beale, D.,… pp. 58-62.  Back

21.  Beale, D.,… pp. 71.  Back

22.  Noll, M., A History of Christianity in the United States and Canada, Grand Rapids Eerdmans, 1992, pp. 37-41.  Back

23.  Ñåãîäíÿ, 10.10.1996.  Back

24.  Ïàê òàì.  Back

25.  Esposito, J., The Islamic Threat: Myth or Reality, Oxford Univ. Press, 1996, pp. 74-75.  Back